۱۳۹۳ شهریور ۲۰, پنجشنبه

سیاست حافظه(1)

 به نقل از رادیو زمانه

سال گذشته چند اظهار نظر در مورد کشتارهای دهه شصت مرا به شدت تحت تاثیر قرار دادند. محمد اعظمی و محمدرضا نیکفر به مسئله چگونگی طرح مسئله دادخواهی، چگونگی به خاطر آوردن قربانیان جنایتهای دولتی و هویت اعدام شدگان پرداختند و اینکه اعدام شدگان اعضای گروه های سیاسی مخالف و منتقد حکومت بودند. آنان شورشیانی بودند که تمامیت خواهی را بر نتافتند و گوشه عزلت نیافتند. شورش آنان بر علیه تمامیت خواهی عادلانه بود. در مقابل آنان محمد سهیمی، اکبر گنجی و دیگران مستقیم و غیر مستقیم به ما گوشزد می کردند که اعدام شدگان دهه شصت جنایتکار بودند و آغازگر خشونت در جمهوری اسلامی. آنان بزرگوارانه اعلام می کردند، هر چند اعدام آنان درست نبود، اما چنین اقداماتی از یک دولت بر آمده از انقلاب و درگیر جنگ با عراق قابل درک است و علاوه بر آن اگر حکومت پس از انقلاب دست مخالفان می افتاد، همان گونه و یا بدتر از آن عمل می کردند.

در نوشته زیر تلاش می کنم نشان دهم که شکل گیری حافظه جمعی در مورد وقایع دهه شصت موضوع یک کشمکش سیاسی مهم است. بدون شک ما یک روایت واحد از این حوادث نخواهیم داشت، اما پرسش این است که کدام روایت بیشتر مورد قبول عامه قرار می گیرد؟ و چه عواملی سبب می شوند که این یا آن روایت دست بالا را پیدا کنند؟ در اینجا لازم است متذکر شوم که چگونگی رویاروئی با گذشته و شکل گیری حافظه جمعی به عوامل مختلفی بستگی دارد. برخی از این عوامل عبارتند از: 1) تناسب قوای سیاسی و مدنی، 2)چگونگی گذار از دولت دیکتاتوری به دولتی دمکراتیک (مثلا آیا گذار نتیجه انقلاب است؟)، 3) زمان سپری شده از جنایتهای سازمانیافته و گسترده، 4) شرایط اقتصادی و اجتماعی، 5) شرایط منطقه ای و جهانی و 6) زمینه های فرهنگی و عقیدتی. قصد من این است که به اجمال تنها از یک زاویه مشخص، تاثیر تناسب قوای نیروهای حامی دادخواهی و مخالفان آنرا مورد بررسی قرار دهم و به همین دلیل آگاهانه از بررسی تاثیر عوامل دیگر بر مسئله چگونگی رویاروئی با گذشته و شکل گیری حافظه جمعی پرهیز می کنم.
*********************************

زمانی که میر حسین موسوی کاندید انتخابات ریاست جمهوری 88 و یا محمد خاتمی پیروز انتخابات ریاست جمهوری سال 76 شد، این سئوال طرح شد که مسئولیت اصلاح طلبان در قبال جنایتهای دهه شصت چیست؟ این پرسش از جمله بدین جهت مطرح شده بود که اصلاح طلبان، خط امامی هائی بودند که در دهه شصت و با پشتیبانی ایت الله خمینی دست بالا را در تمام شاخه های حکومت داشتند. این پرسشها به سرعت خاموش شد. نه تنها توسط وزارت اطلاعات، بنیادگرایان و یا اصلاح طلبان دولتی، بلکه از جانب بخش مهمی از مردم که امیدوار بودند، با انتخاب موسوی و یا خاتمی و در روزهای اخیر روحانی شرایط زندگی بهتر خواهد شد و زندگی آرامتری را خواهند داشت.

علاوه بر آن در جریان و پس از سرکوب گسترده و سازمانیافته جنبش سبز در سال 88، جنبش دانشجوئی در تیر 78 و قتل های سیاسی پائیز 77، این سئوال در بین برخی از شهروندان طرح شد: که شاید در دهه شصت نیز جوانان، روشنفکران و فعالان سیاسی به دلیل آنکه به تمامیت خواهی تن نداده بودند، بیرحمانه سرکوب شده اند؟ شاید آن شورش مشروعیت داشته است؟ این سئوال ها بی پاسخ ماند.  

در ضمن، در سی و چند سال گذشته بستگان اعدام شدگان دهه اول انقلاب، به روشهای مختلف درخواست خود برای حقیقت و عدالت را برای مسئولین ارسال کردند. مثلا خانواده های اعدام شدگان نامه هائی را برای محمد خاتمی ارسال کردند و به ایشان وظایفشان را در مورد پاسداشت قانون اساسی (فصل حقوق مردم) و تعهدات بین المللی جمهوری اسلامی در پاسداشت حقوق بشر گوشزد کرده بودند. اما، تا آنجا که من اطلاع دارم، این نامه ها بی پاسخ ماند. در سال 67، تنها چند ماه پس از کشتار بزرگ زندانیان سیاسی در تابستان 67، خانواده ها دادنامه ای را برای حسن حبیبی، وزیر دادگستری وقت، ارسال کردند که بی پاسخ ماند. حتی شکایت های رسمی نیز در دادگستری بایگانی شدند. این نامه ها و شکوائیه ها در دوران احمدی نژاد و روحانی نیز بی پاسخ مانده است.   

احتمالا برای بسیاری از خوانندگان، سکوت و انکار مقامات و مسئولان جمهوری اسلامی (از جمله اصلاح طلبان دولتی) تعجب برانگیز نیست. تجربه نشان داده است که معمولا کارگزاران یک حکومت دیکتاتوری و تمامیت خواه، در مقابل کشف حقیقت جنایتهای دولتی مقاومت می کنند، چرا که کشف حقیقت، مشروعیت آنان را زیر سئوال برده و در یک نظام دمکراتیک، آنان را از مشارکت در قدرت محروم می سازد.

اما شرایطی پیش میاید که سکوت در مقابل پرسشهای مردم درباره جنایتهای رژیم های دیکتاتوری میتواند به زیان باشد، شرایطی که توازن قوا به نفع نیروهای حامی تغییر بنیادی در جامعه تغییر کرده است. مثلا در شیلی، با دستگیری پینوشه در لندن در سال 1998 و طرح دعاوی مختلف علیه وی در دادگاه های شیلی در سالهای دهه اول قرن بیست و یکم، نیروهای راستگرا، کسانی که در جنایتهای دولت پینوشه شریک بودند و تا سالهای آغازین دهه اول همین قرن، سرسختانه از پینوشه دفاع می کردند، تلاش کردند که تا آنجا که برایشان مقدور است، از جنایتهای دوران دیکتاتوری پینوشه خود را کنار بکشند. چنین پشتیبانی پس از دستگیری پینوشه در لندن و فاش شدن فساد گسترده پینوشه و خانواده اش و واکنش منفی بخش مهمی از مردم شیلی به آن، از نظر سیاسی دیگر به صلاح نبود.

در ایران چنین شرایطی در جریان جنبش سبز پدید آمد، شرایطی که مردم بیرحمانه در خیابانها سرکوب می شدند و دستگیریهای سازمانیافته و گسترده در کار بود تا جنبش سبز را مهار کنند. همان سیاستی که بر علیه نیروهای مخالف و منتقد در سال های دهه شصت استفاده شده بود و پس از 7-8 ماه (به قول حجاریان-در مصاحبه با چشم انداز) شهر آشوب جمع شده بود. طعنه امیز آن است که جنبش سبز هم تقریبا در همین مدت "جمع و جور" شد و در دی ماه بود که سور عزای ما را به سفره نشستند. در چنین شرایطی، از نظر سیاسی، لازم بود که اصلاح طلبان در مورد نقش خود در جنایتهای دهه شصت توضیح دهند.

برخی از اصلاح طلبان، از جمله مصطفی تاجزاده، تلاش کردند که به این پرسشها پاسخ دهند. آنان به خوانندگانشان می گویند که دولت برآمده از انقلاب و درگیر جنگ با عراق، در زیر فشار ترورهای مجاهدین، متاسفانه اشتباهاتی مرتکب شده است و از این اشتباهات عذر خواهی می کند. اما همزمان این را یادآور می شوند که این اشتباهات سیستماتیک و سازمانیافته نبوده است. بر عکس، اندیشه راهنمای خط امامی ها و انقلاب اسلامی با استانداردهای یک کشور دمکراتیک هم پایه است (کدام دولت دمکراتیک است که چنین اشتباهاتی مرتکب نشده باشد؟). این روایت مقبول عامه قرار می گیرد. شجاعت مصطفی تاجزاده در اعتراف به اشتباه مورد ستایش قرار می گیرد. کمتر کسی به این نکته توجه می کند که این روایت تفاوتی چشمگیر با روایتی که سی و چند سال از تمام تریبونهای نظام تکثیر شده است ندارد. چرا روایت های حکومتی و یا روایتهای نزدیک به روایت حکومتی (از جمله روایت تاجزاده، سهیمی و گنجی) مورد قبول عامه قرار می گیرند، اما روایت بستگان اعدام شدگان و روایتهای نیروهای سیاسی که در دهه شصت سرکوب شده اند تا حدود زیادی نادیده گرفته می شوند؟

برای آنکه ادامه استدلالهایم برای خوانندگان معنی پیدا کند، اجازه بدهید قدری به گذشته باز گردیم و جنبش دادخواهی در سالهای 50 تا 57 را مورد بازبینی قرار دهیم. در آن سالها سازمان چریکهای فدائی خلق و سازمان مجاهدین خلق فعالترین احزاب و نیروهای سیاسی در ایران بودند. اکثریت قریب به اتفاق اعدام شدگان و زندانیان سیاسی، در دوره مورد نظر، به این دو جریان تعلق داشتند. همزمان، در خارج از کشور، یک جنبش قدرتمند دانشجوئی وجود داشت که از این دو جریان حمایت می کرد. سازمانهای بین المللی مدافع حقوق بشر، از جمله عفو بین الملل، از طریق فعالین سیاسی و مدنی در خارج از کشور، در جریان جنایتهای دولتی قرار می گیرند و از قربانیان این جنایتها حمایت و جنایت را محکوم می کنند. اما این نهادها، از هویت زندانیان سیاسی و یا اعدام شدگان سخنی به میان نمی آوردند، از نظر این نهادها، زندانیان سیاسی و اعدام شدگان قربانیان سرکوب سازمانیافته یک رژیم دیکتاتوری بودند که حقوق شهروندانش را به رسمیت نمی شناسد.

تعریف هویت زندانیان سیاسی و اعدام شدگان بر عهده سازمانهای سیاسی، روشنفکران و فعالین سیاسی و مدنی قرار داشت. وقتی که شاملو برای زیبرم شعر می گوید و این شعر توسط هزاران جوان زمزمه می شود، هویتی برای چریک فدائی ساخته می شود. وقتی فدائیان و مجاهدین در اعلامیه های خود به ستایش همرزمان از پای افتاده خود می پرداختند، و وقتی این اعلامیه های توسط هزاران دانشجو و جوان ایرانی با ولع خوانده می شد و محتویات آن در ذهن و شعور آنان لانه می کرد، هویتی برای فدائیان و مجاهدین ساخته می شد. این جنبش قادر بود که صدای خود را به دانشجویان و روشنفکران برساند و روایت دولتی که با همه امکانات حکومتی تبلیغ می شد را به چالش کشد و با اطمینان میتوان گقت که جنبش فدائیان و مجاهدین، که بستگان زندانیان سیاسی و اعدام شدگان خود را بخشی از آن می دانستند، در این امر موفق بودند. 

می خواهم بر این نکته تاکید کنم که در آن زمان ما شاهد یک جنبش اجتماعی قدرتمند بودیم و زندانیان سیاسی و اعدام شدگان به چنین جنبشی تعلق داشتند. این جنبش هنرمندان، روشنفکران، فعالین سیاسی و مدنی خود را داشت و توده ای گسترده که جنبش را زنده نگاه می داشتند و با آن زندگی می کردند. بستگان اعدام شدگان و زندانیان سیاسی در آن زمان تنها نبودند. صدای آنان در یک جنبش اجتماعی طنین می یافت و سپس در جامعه نفوذ و رسوخ می کرد.

شرایط حاکم بر ایران در سالهای شصت یکسره متفاوت بود. از سال شصت، سرکوب گسترده و سازمانیافته بر جامعه حاکم گردید. تمام روشنفکران دگراندیش، فعالین مدنی مستقل و فعالین سیاسی مخالف و منتقد حکومت مورد تعقیب قرار گرفتند، دانشگاه ها که در سال 59 با نام انقلاب فرهنگی بسته شده بودند، تنها در سال 61 و 62 و پس از یک تصفیه گسترده دانشجویان و استادان دگر اندیش بازگشائی شدند. هنرمندان و نویسندگان و دیگر روشنفکران به سکوت وادار شدند، به زندان افتادند و یا راهی تبعید شدند. نهادهای مدنی مانند کانون وکلا، انجمن حقوقدانان، کانون نویسندگان، اتحادیه ها و سندیکاهای کارگری و کارمندی و خلاصه همه نهادهای مدنی به تعطیلی کشانده شدند.
  
در چنین شرایطی، بستگان اعدام شدگان و زندانیان سیاسی، تنها می توانستند بر نیروی خود تکیه کنند. در تهران، بستگان زندانیان سیاسی و اعدام شدگان چپگرا، که بیشتر آنان در گورهای فردی و جمعی گورستان خاوران به خاک داده شده بودند، توانستند تلاشی مستقل برای دادخواهی را سازماندهی کنند. گورستان خاوران و پشت درهای زندانهای اوین و گوهردشت و احتمالا قزل حصار، مرکز سازماندهی چنین تلاشهائی بود. خانواده ها در پشت درهای زندان و یا در گورستان خاوران گرد می آمدند و دردها و نگرانی های خود را با هم در میان می گذاشتند و نقشه می کشیدند که چه کنند که به بهبود شرایط زندانیان منجر شود و یا مسئولین را به پاسخگوئی در برابر بیرحمی هایشان مجبور نمایند و یا چگونه اخبار را به گوش هموطنان، سازمانهای بین المللی ناظر بر حقوق بشر و رسانه های خارج از کشور برسانند. این تلاشها یک گسست کامل از تجربه پیشین بستگان زندانیان سیاسی و اعدام شدگان بود که معمولا تحت رهنمودهای احزاب سیاسی انجام می شد. از سال شصت بتدریج یک حرکت مستقل دادخواهی شکل می گیرد.

من در اینجا قصد ندارم که تاریخچه فعالیت خانواده ها زندانیان سیاسی و اعدام شدگان را طرح نمایم، برای اطلاع یافتن از این تاریخچه خوانندگان میتوانند به سایت بیداران و دیگر سایتها خبری و تحلیلی مانند اخبار روز مراجعه کنند. من می خواهم بر این نکته تاکید کنم که شاید برای اولین بار، به دلیل شرایط محیطی، قطع شدن رابطه میان بستگان زندانیان سیاسی و اعدام شدگان چپگرا و سازمانهای سیاسی که زندانیان و اعدام شدگان بدانها تعلق داشتند (عمدتا به دلیل سرکوب گسترده و بیرحمانه و خطراتی که این رابطه ها میتوانست برای فعالین سیاسی داشته باشد) و هوشیاری خانواده های اعدام شدگان و زندانیان سیاسی، جنبش مستقلی برای دادخواهی در ایران شکل گرفت(2). در چنین جنبشی، اهداف دادخواهی نه بر اساس منافع این یا آن حزب سیاسی، بلکه بر اساس حقوق اعدام شدگان و بستگان آنان تعریف شد. این دستاورد بسیار مهمی است که باید با وسواس از آن مراقبت کرد. این جنبش مستقل با همراهی و حمایت تعدادی از روشنفکران و فعالین سیاسی و مدنی و برخی از رسانه های جمعی، سیاست سکوت و انکار جمهوری اسلامی را در حوزه محدودی با چالش روبرو کرده است. اما ظرفیتهای این جنبش مستقل محدود است. به گمان من این جنبش از حداکثر ظرفیتهای خود استفاده کرده است و تنها میتواند در شرایطی متفاوت توسعه یابد.

اجازه بدهید به رویکرد محمد اعظمی و محمدرضا نیکفر بازگردیم. به گمان من محمد اعظمی و محمدرضا نیکفر یک نکته مهم را نادیده گرفته اند. اتفاقا گروه های سیاسی که اعدام شدگان به آنها تعلق داشتند به شکلی افراطی بر تعلقات سیاسی و هویت آنان تاکید می کنند. به نشریات حزب توده، سازمان فدائیان- اکثریت، سازمان فدائیان- اقلیت، سازمان راه کارگر و سازمان مجاهدین نگاه کنید. در این نشریات به شکلی مبالغه آمیز بر این تعلقات تاکید شده است. اما چرا این تاکیدها اثری در جامعه ندارد؟ و چرا روایت اکبر گنجی و محمد سهیمی که، به گمان من، در بیشتر جنبه هایش، قلب واقعیت، و به روایت رسمی جمهوری اسلامی بسیار نزدیک است، میتواند مقبولیت پیدا کند و به روایت غالب در نزد ایرانیان منتقد حکومت تبدیل شود؟

متاسفانه، 1) سرکوبهای گسترده سی و چند سال گذشته که رابطه میان این احزاب با جامعه و مردم را گسسته است، 2) بحران ایدئولوژیک در سطح بین المللی که احزاب مخالف جمهوری اسلامی را از جنبه نظری ناتوان کرده است، 3) نازائی فکری و عملی این احزاب و تبدیل شدن آنان به محافل محدودی که به درگیری در میان خود مشغول هستند و همان اندیشه سی و چند سال پیش را زمزمه می کنند و از تاریخ کمتر آموخته اند، 4) تبدیل شدن برخی از این احزاب به فرقه هائی بنیادگرا، سبب شده است که گفتمان این احزاب تاثیری در شرایط سیاسی و اجتماعی نداشته باشد. حتی اندیشه ها و عملکرد برخی از این احزاب، به زیان جنبش مستقل دادخواهی بوده و هست. 

من سعی کردم که نشان دهم که یک جنبش دادخواهی موفق تنها میتواند در تعامل با جامعه مدنی، احزاب سیاسی و در جریان کنش و واکنش با ساختار قدرت پیش، در جریان و پس از دوران انتقال به یک رژیم دمکراتیک شکل گیرد. در غیاب یک نیروی سیاسی تاثیر گذار که همزاد جنبش مستقل دادخواهی باشد(3)، تمامی وظایف برقراری چنین رابطه ای بر عهده بستگان اعدام شدگان قرار می گیرد. به گمان من جنبش مستقل دادخواهی، که یکی از مهمترین وظایف ان اعاده حیثیت از قربانیان است، همان چیزی که محمد رضا نیکفر بر آن تاکید می کنند، کما بیش در این مسیر تنهاست. همزادهای این جنبش در جامعه مدنی و سیاسی بسیار ضعیف و نحیف هستند. آن دسته احزاب چپگرا هم که بر هویت سیاسی اعدام شدگان تاکید می کنند، به گمان من همزاد جنبش مستقل دادخواهی نیستند. حتی بخش مهمی از فعالین حقوق بشر، خود را با این جنبش همراه نمی دانند. جای خالی این فعالین در گورستان خاوران و یا در مراسم بزرگداشت قربانیان جنایتهای دهه اول انقلاب خالی است. یک مراجعه کوتاه به رسانه های همین چند روزه میتواند به ما نشان دهد که انتخاب فعالین حقوق بشر، که بسیار هم برای ما محترم هستند، چیست؟

در مقابل جنبش اصلاحات که مهمترین نیروی سیاسی منتقد در داخل جمهوری اسلامی است، از نفوذ کلام گسترده ای در جامعه برخوردار است. روایت محمد سهیمی و اکبر گنجی که به اصلاح طلبان نزدیک هستند، با حمایت مادی و معنوی جنبش اصلاحات است که میتواند از نفوذ و اعتبار زیادی در میان عامه مردم برخوردار شود(4). روایتی که تلاش می کند که به مردم بقبولاند که موسوی اردبیلی، صانعی، موسوی تبریزی، موسوی خوئینی ها، موسوی، محمد خاتمی و بسیاری دیگر از اصلاح طلبان که در دهه اول انقلاب در بالاترین رده های حکومتی حضور داشتند، در قبال جنایتهای دهه آغازین انقلاب مسئولیتی (جدی) ندارند. آنان تاکید می کنند که اعدام شدگان مسئول آغاز خشونتهای دهه اول انقلاب هستند. این روایت منافع اصلاح طلبان را تامین می کند. این روایت، در عمل به تثبیت روایت رسمی جمهوری اسلامی از جنایتهای دهه اول انقلاب یاری می رساند؛ روایتی که محصول مشترک خط امامی ها و محافظه کاران (مثلا موتلفه) است.
*************************

به گمان من، تلاشهای مادران و خانواده های خاوران، یکی از مدنی ترین تلاشهای ایرانیان در سه دهه گذشته بوده است. آنها با آرامش و متانتی بی نظیر، در خاوران حضور یافتند، بازداشت شدند، باز هم آمدند، به مقامات مراجعه کردند، جوابی نیافتند، باز مراجعه کردند، درهای خاوران را برویشان بستند، به پشت درهای بسته امدند، به مقامات نامه نوشتند، با رادیو ها و نشریات مصاحبه کردند، تا بتوانند، به هموطنانشان بگویند، که اعدام شدگان آن سالها برای یک جامعه انسانی تلاش کردند و بر علیه تمامیت خواهی قد علم کردند. اینکه این تلاش آنان مشروع بود و باید بر آن ارج گذاشته شود. اما این صدا بدون حمایت گسترده اجتماعی و بدون آنکه از یک جنبش اجتماعی تغذیه نماید، رو به افول خواهد گذاشت. مادران و پدرانمان پیر و فرتوت می شوند و هر ساله، تعدادی از بستگان اعدام شدگان از میان ما می روند. فشارهای مداوم خانواده ها را به احتیاط بیشتر وادار می کند. به عکسهای مراسم امسال یادمان کشتار بزرگ تابستان 67 در خاوران نگاه کنید. ایا نمی توان گفت که رژیم در خاموش کردن تدریجی صدای مادران و خانواده های خاوران موفق بوده است؟ در این شرایط دیگر چه نیازی به لشگر کشی به خاوران وجود دارد؟ 

جنبش خانواده ها برای تداوم خود نیاز به حمایت جامعه مدنی و جنبشهای سیاسی موجود دارد، جنبشی که دارای نفوذ کلام در جنبش سیاسی و اجتماعی ایران باشد. متاسفانه، متحد مناسبی برای جنبش دادخواهی مستقل که به گمان من جنبشی مدرن و به روز است، در میان احزاب سیاسی وجود ندارد. باید امیدوار بود که روشنفکران و فعالین سیاسی و مدنی رادیکال قادر باشند که جریانی پویا را در ایران سامان دهند. چنین جریانی میتواند همزاد جنبش دادخواهی باشد. اگر چنین جریان قدرتمندی به وجود آید، روایتی که کشتگان آن سال را انسانهای شریفی قلمداد می کند، نفوذ و اعتبار شایسته خود را خواهد یافت. در غیر اینصورت، جنبش مستقل دادخواهی، در میان دوقطب مخالف، یکی جریانی که خواهان مماشات و مصالحه است و بر فراموشی یا ببخش و فراموش نکن تاکید می کند و جریانی که خواهان سرنگونی جمهوری اسلامی است و بر شعار نه می بخشیم و نه فراموش می کنیم تاکید می نماید، از میان خواهد رفت.

جعفر بهکیش
دهم شهریور 1393 مطابق با اول سپتامبر 2014



************************
توضیحات
1- این متن برای جلسه پالتاکی "همبستگی برای حقوق بشر در ایران" تهیه شده است و در تاریخ 31 آکوست، در جلسه پالتاکی این جمع، ارائه شده است.
2- این بدان معنی نیست که کسانی که در تلاشهای بستگان زندانیان سیاسی و اعدام شدگان فعال بودند، هیچ گرایش سیاسی نداشتند، چنین ادعائی به غایت نادرست است. من بر این نکته انگشت می گذارم که گرایشهای سیاسی متفاوتی در میان خانواده ها، به ویژه جوانترها وجو.د دارد، اما آنها آگاهانه و گاه تحت فشار شرایط موجود، آموختند و می آموزند که نباید تعلقات سیاسی خود را مبنای همکاری های و هماهنگی های میان خانواده ها قرار دهند. آنان پذیرفته بودند که با تسامح رفتار کنند. رنگارنگی در میان خانواده های خاوران بی مانند است و علیرغم اختلاف نظرهای فراوان، آنان آموخته اند که به یکدیگر احترام بگذارند و با یکدیگر اقدام کنند. این روند البته همیشه به نرمی پیش نرفته است. لحظاتی بوده که تقابلها، فضای نامناسبی را به وجود آورده است، اما با تلاش جمعی این تیرگی ها بر طرف شده است.
3- در اینجا لازم می دانم بر یک نکته اشاره کنم. جنبش دادخواهی یک جنبش رادیکال است. حتی ملایمترین درخواستها برای حقیقت و عدالت، زلزله ای در ساختار یک رژیم دیکتاتوری و تمامیت خواه ایجاد می کند. مثلا، خانم فهیمی، مادر سهراب اعرابی- از قربانیان سرکوب جنبش سبز، می گویند در صورت آزادی زندانیان سیاسی و پایان حصر رهبران جنبش سبز ایشان از خون فرزنشان می گذرد. تصور کنید که جمهوری اسلامی زندانیان سیاسی را آزاد نماید و به حصر رهبران جنبش سبز پایان دهد، چه زلزله ای در ساختار این رژیم پدید می آید. حوادث سالهای پس از سرکوب جنبش سبز نشان می دهد با افت رادیکالیزم (منظورم اصلاح طلبی رادیکال است) در جامعه و غلبه مشی اعتدال حسن روحانی به وضوح میتوانیم ببینیم که اصلاح طلبان حکومتی تمایل ندارند که چنین درخواستهائی را دنبال کنند. از همین روست که اعتقاد دارم که همراه و متحد جنبش دادخواهی، یک جریان سیاسی رادیکال میتواند باشد.
باید اضافه کنم که من به وضوح میان یک جریان رادیکال و افراطی فرق می گذارم.
4- منظورم این نیست که این افراد تنها به دلیل نزدیکی به مراکز قدرت، حرفهایشان مورد توجه قرار می گیرد. آنان از چنین رانتی برخوردارند و این رانت به آنان فضای مناسبی برای بروز استعدادها و توانائی هایشان را می دهد.

۱۳۹۳ شهریور ۱۱, سه‌شنبه

درگذشت سیمین بهبهانی و صف آرائی نیروهای سیاسی و اجتماعی در برابر یکدیگر

از همان روزی که خبر بستری شدن و به کما رفتن خانم بهبهانی منتشر شد، به این نکته توجه ام جلب شد که چگونه بخشهای مختلف جامعه ایران به این مسئله و مرگ احتمالی ایشان واکنش نشان خواهند داد؟
از یک طرف سیمین بهبهانی از اعضای بسیار شناخته شده "کانون نویسندگان ایران" بود، از طرف دیگر ایشان به شکلی فعال در جنبش زنان حضور داشته و فعالانه از اهداف این جنبش دفاع می کرد. علاوه بر ان سیمین بهبهانی غزل سرائی بی نظیر بوده است (من تخصصی در این زمینه ندارم و به سخنان دکتر براهنی، مجید نفیسی در این زمینه اتکا می کنم) و افقهای جدیدی را برای غزل فارسی گشوده است. در ضمن ایشان در دیگر فعالیت های اجتماعی نیز مشارکت می کرده است. در کنار همه این مشغولیتها ایشان معلم بوده و زندگی خصوصی خویش را داشت. کدام جنبه های این شخصیت چندگانه مورد توجه هر بخش از جامعه قرار می گیرد؟ سیاست این گزینشها چیست؟ 

1- در تاریخ معاصر ایران، نام کانون نویسندگان ایران با تلاش های روشنفکران (مستقل) برای ازادی بیان گره خورده است و به همین دلیل فشارهای زیادی را، چه در زمان حکومت شاهنشاهی و و چه در زمان حکومت اسلامی، تحمل کرده است. جمهوری اسلامی تمام تلاش خود را کرده است تا این نهاد مدنی را از بیخ و بن براندازد. کانون، در سی و چند سال گذشته، همیشه تحت فشار قرار داشته است، اما این فشارها پس از خرداد 60 و پس از انتشار نامه معروف به "ما نویسنده ایم" با امضای 134 نفر از نویسندگان شناخته شده کشور (21 زن، از جمله سیمین بهبهانی، آنرا امضا کرده بودند) افزایش چشمگیری یافت. تعدادی از اعضای کانون نویسندگان در جریان اعدامهای سال شصت (سعید سلطانپور و جعفر اقدامی) و یا قتلهای سیاسی پائیز 77 (احمد میر علائی، غفار حسینی، محمد مختاری و محمد جعفر پوینده) به قتل رسیدند. بسیاری راه تبعید (ساعدی، کوشان، کسرایی، سرکوهی...) را در پیش گرفتند و یا زندانی شدند (به اذین، رئیس دانا، زرافشان، سرکوهی...) و بسیاری در داخل کشور تحت فشار قرار داشته و دارند. شاید با این امید که اعضای کانون بتدریج پیر می شوند و هنرمندان و نویسنگان جوان هم به دلیل خطرات عضویت در کانون نویسندگان، از نزدیک شدن به کانون پرهیز خواهند کرد و بدین ترتیب شمع وجود کانون بتدریج خاموش خواهد شد. علاوه بر آن برای کاهش اقبال نویسندگان و هنرمندان جوان به کانون، جدا کردن نویسندگان و شاعران مطرح از کانون نویسندگان، مانند دولت آبادی و بهبهانی حائز اهمیت است.

سیمین بهبهانی از سال 57 عضو کانون نویسندگان بود. ایشان حداقل برای سه دوره عضو هیئت رئیسه کانون نویسندگان ایران بوده و بنا به قول اعضای کنونی کانون نویسندگان، ایشان تا پایان عمر خویش عضو این کانون باقی مانده است. به گمان من بخشی از شخصیت اجتماعی سیمین بهبهانی با عضویت او در کانون نویسندگان گره خورده است و نمی توان این بخش از شخصیت ایشان را نادیده گرفت (همانگونه که نمی توان از مثلا عبدالفتاح سلطانی سخن گفت و از عضویت ایشان در کانون مدافعان حقوق بشر سخنی به میان نیاورد).

اما به نظر می رسد که تنها هنرمندان که به کانون نویسندگان نزدیک هستند و فعالین مدنی و سیاسی رادیکال و گروه های چپگرا به مسئله عضویت سیمین بهبهانی در کانون نویسندگان اشاره کرده و یا بر آن تاکید کرده اند. حتی وابستگان به ملی-مذهبی ها، جبهه ملی نیز از این وابستگی سخنی به میان نیاورده اند. شخصیتهای شناخته شده مانند شیرین عبادی و شهلا لاهیجی (که اتفاقا از امضا کنندگان نامه "ما نویسنده ایم" هستند) در پیامها و دل نوشته های خود از نام بردن کانون پرهیز کرده اند. به نظر من قابل فهم بود که نیروهای دولتی و یا اصلاح طلبان دولتی تمایلی به توجه به این وجه از شخصیت خانم بهبهانی نداشته باشند. اما چرا نیروهای خارج از حکومت و به ویژه بخشی از فعالین حقوق بشر و حقوق زنان از نام بردن کانون پرهیز کرده اند؟ آیا این بدان علت است که این افراد به دلیل حساسیت دولت به کانون نویسندگان، ترجیح داده اند که این وجه از شخصیت خانم بهبهانی نادیده گرفته شود و گمان کرده اند که با نادیده گرفتن آن لطمه ای به شخصیت ایشان وارد نمی شود؟ اما نام نبردن از کانون نویسندگان، به یک معنی رسمیت دادن به حذف آن نیست؟

2- سیمین بهبهانی، بدون تردید همراهی همیشگی در جنبش زنان بوده است. حضور سیمین بهبانی در جنبش زنان را میتوان به خوبی در نوشته های نرگس طیبات، منصوره شجاعی، نوشین احمدی خراسانی، شهلا لاهیجی و دیگران یافت. آنان این جنبه از شخصیت سیمین بهبهانی را برجسته کرده اند. این صدا طنین مناسبی را در میان بخشی از فعالین سیاسی و مدنی یافته است. فعالین سیاسی و مدنی رادیکال، و به ویژه فعالین جنبش زنان، این وجه از شخصیت سیمین بهبهانی را بررسی و یادآوری کرده اند. اما در مطالب کسانی که به دولت نزدیک بوده اند، به این جنبه های از شخصیت اجتماعی سیمین بهبهانی توجه نشده است و به ویژه در مراسم تشییع جنازه سیمین بهبهانی هیچ نشانی از این جنبه از شخصیت اجتماعی ایشان وجود ندارد.

3- به نظر می رسد که در قدرت بیان و تاثیر گذاری سیمین بهبهانی در تجدید حیات شعر کهن فارسی کمتر تریدی وجود دارد. او از طرف همه دوستدارانش به عنوان بانوی غزل ایران شناخته می شود و بنا به شهادت متخصصان، او در این زمینه تبحری بی مانند داشته است (مقاله و سخنرانی مجید نفیسی، مصاحبه رضا براهنی و مقاله پرتو نوری علا). این جنبه از شخصیت هنری سیمین بهبهانی نیز به خوبی مورد توجه قرار گرفته است. این نویسندگان بر این نکته تاکید می کنند که جنبه های اجتماعی و سیاسی اشعار بهبهانی، ابداع در شعر کهن فارسی را ضروری می کرد.   

4- و معلم بودن و زندگی خصوصی سیمین بهبهانی که در حوزه مشخصی مورد توجه قرار گرفته است. سخنرانی شجریان، شاید از جنبه ای به این مسئله پرداخته است. اما این سخنان به شدت مورد انتقاد قرار گرفته است. شاید حتی زنانگی سیمین بهبهانی نیز آنچنان که شایسته و بایسته یک زن هنرمند و فعال برجسته اجتماعی مورد توجه قرار نگرفته است.

آنچه در بالا اوردم، به وضوح کشمکش بر سر اینکه سیمین بهبهانی کیست را نشان می دهد. برای حکومت و کسانی که به حکومت به طریقی نزدیک هستند، اهمیت دارد که بانوی غزل ایران به کانون نویسندگان، به جنبش زنان و حتی به شعر اجتماعی و سیاسی مربوط نباشد. هیچ کدام از سخنرانان، حتی محمود دولت آبدی، از اعضای کانون که به اصلاح طلبان نزدیک است و سخنران مراسم نیمه رسمی تشیع جنازه سیمین بهبهانی بود، نیز نامی از کانون نویسندگان نمی برند. کانون نویسندگان کلا از مراسم تشییع و خاک سپاری خانم بهبهانی سانسور می شوند و به همین دلیل برخی از اعضای کانون از شرکت در این مراسم امتناع می کنند. حتی اجازه نمی دهند که سیمین بهبهانی در امامزاده طاهر دفن شود، چون احتمالا رابطه او با شاملو، مختاری و پوینده اشکار می شود. پس باید به بهشت زهرا تبعید شود. 

نه تنها کسی از میان فعالین جنبش زنان در میان سخنرانان حضور نداشت، بلکه هیچ زنی اجازه نمی یابد که صحبت کند. کسی نبود که از حضور پیگیر سیمین بهبهانی در تلاشهای زنان کشورمان برای مقابله با تبعیض جنسیتی سخن بگوید. حتی سخنان شجریان، از نظر بسیاری از فعالین، تحقیر زنان، بود، تا ارج گذاشتن بر حضور مداوم و پیوسته سیمین بهبهانی در جنبش برابری خواهانه زنان در ایران.

اما مردم و برخی از هنرمندان، سیمین بهبهانی را چنان به یاد آوردند که شایسته او بود. شهرام ناظری، دوباره می سازمت وطن، یکی از شعرهای اجتماعی سیمین بهبهانی، که به سرودی ملی تبدیل شده است، را می خواند و مردم با او همصدائی می کنند. شاید همراهی حضار با شهرام ناظری و بی توجهی آنان به بخشی از درخواستهای برگزار کننده مراسم، نشان آن است که حاضران در مراسم، بیشتر چهره اجتماعی و به ویژه شخصیت منتقد و مستقل سیمین بهبهانی را دوست می دارند. اما تلاش برای باز تعریف شخصیت سیمین بهبهانی ادامه خواهد یافت. این هنوز آغاز راه است.  

جعفر بهکیش
دهم شهریور 1393

۱۳۹۳ شهریور ۱۰, دوشنبه

برای آنکه فراموش نکنیم؛ سخنی کوتاه با آقای مهاجرانی

برای آنکه فراموش نکنیم 
سخنی کوتاه با آقای مهاجرانی

جعفر بهکیش
• پس از گذشته بیست و یکسال از آن زمان، اولین گام جدی در به رسمیت شناختن این جنایت از جانب اصلاح طلبان که به دلیل موقعیت و روابط خود به اطلاعاتی دسترسی داشته و دارند که برای هیچ یک از شهروندان معمولی قابل دسترس نمیباشد، افشای اطلاعات و نقل روایت خویش از آن جنایت است. تا بدین وسیله به کشف حقیقت که در وهله اول حق قربانیان و بازماندگان آنان و حق مردم ایران و جهان است، یاری رسانند ...
اخبار روز: www.akhbar-rooz.com 
دوشنبه  ۲۷ مهر ۱٣٨٨ -  ۱۹ اکتبر ۲۰۰۹

آقای عطاالله مهاجرانی در مطلبی با عنوان "ای آتشی افروخته در بیشه اندیشه ها…" می گویند:
... همه ما که در برابر کشتار جوانان در سال ۱٣۶۷ ساکت ماندیم. گمان می کردیم شرایط جنگ و تهدید خارجی می تواند مجوزی برای چنان جوان کشی باشد، که در تاریخ ما کمتر نظیری برای آن می توان یافت.آن روز ها تنها یک صدا از سراسر مسئولان کشور و نظام برخاست. صدای آیه الله منتظری، به جوان کشی اعتراض کرد، و از موقعیت سیاسی که داشت برکنار شد. در برابر اقدامی که او کرد آن موقعیت سیاسی که ارزش و اعتباری نداشت. به تعبیر امام علی علیه السلام حکومت برای احقاق حق است و گرنه بی بها تر از آب بینی بز است! (1).

مایه خوشحالی است که آقای مهاجرانی پس از بیست و یک سال به این نتیجه رسیده اند که واکنش آیت الله منتظری به قتل عام زندانیان سیاسی در تابستان 67 صحیح، شرافتمدانه و اصولی بوده است. برخی شواهد موید آن است که اعتراضات آقای منتظری، سبب نجات جان تعدادی از زندانیان سیاسی شده باشد. آیت الله منتظری سپس با انتشار خاطرات خود که حاوی اطلاعات و مکاتبات خود با آقای خمینی درباره قتل عام زندانیان سیاسی در تابستان 67 است، بخشی از حقیقت آنچه رخ داده است را افشا کردند.

میپرسم، آیا کسانی که تا امروز در مورد آن جنایت سکوت (تائید آمیزی) پیشه کرده بودند (از جمله آقای مهاجرانی) در وقوع آن جنایت و جنایتهای پیش و پس از آن مسئولیتی بر عهده دارند؟ به گمان من اگر اعتراض به قتل عام زندانیان سیاسی به آیت الله منتظری محدود نمانده بود و دیگر مسئولان و کارگزاران جمهوری اسلامی نیز صدای خود را به اعتراض بلند می کردند، و از آقای خمینی می خواستند که بر اساس قوانین بین المللی و داخلی عمل کنند، شاید هیچ کس جسارت صدور فرمان قتل عام زندانیان را نمی داشت. به همین دلیل است که ادعا میکنم که مسئولیت این جنایت تنها بر عهده کسانی که مستقیما در آن دست داشته اند نبوده و کسانی که با حمایت و سکوت تائید آمیز خود وقوع چنین جنایتی را در ایران ممکن ساختند، نیز در برابر قربانیان و بازماندگان آنان و بشریت مسئول هستند. از آقای مهاجرانی میپرسم، آیا گناه و مسئولیت آن پاسداری که زندانیان را به دار میکشید، بیشتر از مسئولان و کارگزاران جمهوری اسلامی است؟

در بیست و یکسال گذشته، خانواده های جانباختگان، فعالین و نهادهای حقوق بشر داخلی و بین المللی و برخی از شخصیت های سیاسی تلاش کرده اند تا از فراموش شدن این جنایت جلوگیری کنند. دهها خاطره از طرف زندانیان سیاسی جان به در برده از آن جنایت منتشر شده است که اطلاعات ارزشمندی در اختیار ما قرار داده است. این تلاشها سبب شده است آن فاجعه از خاطرها نرفته و گوشه هائی از آنچه در آن 50 روز اتفاق افتاده بود برایمان روشن شود. اما هنوز خانواده های جانباختگان نمی دانند که با بستگانشان چه کرده اند؟ بدون شک، بدون دسترسی به اطلاعات دولتی امکان کشف ابعاد ناروشن این فاجعه ممکن نخواهد بود.

هر چند دسترسی به اسناد دولتی، تا زمانی که تحولاتی جدی و عمیق در ایران به وجود نیاید، ناممکن به نظر میرسد، اما بدون هیچ تردیدی مسئولان و کارگزاران جمهوری اسلامی (از جمله اصلاح طلبان) اطلاعاتی را در اختیار دارند که میتواند به روشن شدن ابعادی از این فاجعه یاری رساند. اما اصلاح طلبان در طول بیست یکسال گذشته تنها به توجیه این جنایت پرداخته و یا سکوت اختیار کرده اند (و آنانی که به خارج کشور آمده اند تنها در پی آن بوده اند که گریبان خود را از اتهام همراهی با آن جنایت خلاص کنند). در حالی که می دانیم که بسیاری از آنان در آن روزها مهمترین مسئولیتهای اجرائی، سیاسی، قضائی، اطلاعاتی و نظامی را داشته اند. این رفتار با ادعای آنان مبنی بر تلاش برای توسعه حقوق بشر هم خوان نیست.

در برخی از موارد انکار اصلاح طلبان از اطلاع و یا مشارکت آنان در این جنایت مشمئز کننده می شود (2). مثلا آقای ابراهیم نبوی در مصاحبه با رادیو فرانسه می گویند (3) که ایشان تنها در سال 1376 که به خارج کشور آمده بودند از این قتل عام با خبر شده اند و از کشتار چپ ها تا همین یکی دو سال قبل اطلاعی نداشته اند. آقای رضا علیجانی در همین مصاحبه با تعجب می گویند که؛ هر کس در آن روزگار روزنامه خوان بوده، در جریان نامه های آقای منتظری در اعتراض به این قتل عام و مسائل مربوطه قرار گرفته بود. ایشان می پرسند؛ چگونه آقای نبوی می گویند که تا سال 1376 از این فاجعه بی خبر بوده اند!

آقای رضا علیجانی در همان مصاحبه در مورد اصلاح طلبان چنین می گویند (4) "من معتقد نیستم که افراد اصلاح طلب از این موضوع بی اطلاع باشند... ولی افرادی بودند که دقیقا در وسط میدان بودند، مشخصا می خواهم اسم ببرم از آقای حجاریان و آقای موسوی خوئینی ها که آقای حجاریان عضو وزارت اطلاعات بودند و آقای موسوی خوئینی ها دادستان کل کشور بودند و برخی از معاونین ایشان که الان اسم نمی برم، من نمی خواهم بگویم که اینها تصمیم گیر بوده اند ولی اینها کاملا مطلع بودند..."

بیگمان آقای مهاجرانی با من موافق هستند که جمهوری اسلامی همیشه کوشیده است با جلوگیری از روشن شدن حقیقت جنایتهائی که انجام داده است، گریبان خود را از پاسخگوئی در برابر افکار عمومی خلاص کند (همانگونه که اینروزها تلاش می کند که جنایتهایش در چند ماهه اخیر را پوشیده نگاهدارد) و همین نا آگاهی از آنچه رخ داده است زمینه ساز تکرار آن شده است. من بر این باور هستم که کشتار معترضان در سه- چهار ماه اخیر، از جمله به این دلیل است که در مورد جنایتهای دهه شصت و پس از آن، از جانب بسیاری، از جمله اصلاح طلبان، سکوت اختیار شده است. این نکته کما بیش مورد توافق فعالین حقوق بشر و حقوقدانان است که کشف و اشاعه حقیقت "جنایتهائی که در گذشته انجام شده است" یکی از موثرترین راههای کاهش احتمال تکرار چنین جنایتهائی است.

به همین دلیل، پس از گذشته بیست و یکسال از آن زمان، اولین گام جدی در به رسمیت شناختن این جنایت از جانب اصلاح طلبان که به دلیل موقعیت و روابط خود به اطلاعاتی دسترسی داشته و دارند که برای هیچ یک از شهروندان معمولی قابل دسترس نمیباشد، افشای اطلاعات و نقل روایت خویش از آن جنایت است. تا بدین وسیله به کشف حقیقت که در وهله اول حق قربانیان و بازماندگان آنان و حق مردم ایران و جهان است، یاری رسانند. اگر از نظر آقای مهاجرانی جنایتی اتفاق افتاده است، وظیفه اخلاقی و انسانی حکم می کند که سکوت خود را شکسته و آنچه را که می دانند بازگو کنند.

***

1- مطلب آقای مهاجرانی را می توانید در لینک زیر ببینید
www.rahesabz.net

2- برای اطلاعات بیشتر در مورد مواضع اصلاح طلبان در قبال قتل عام زندانیان سیاسی در تابستان 67 می توانید به مقاله آقای محمد رضا معینی با عنوان "روشنفکران دینی و سالهای کشتار" در سایت بیداران مراجعه کنید.
www.bidaran.net
همچنین برای آشنائی با سخنان آقای سازگارا مصاحبه رادیو آلمان با آقایان سازگارا، حجاریان و خانم حقیقت جو در مورد قتل عام زندانیان سیاسی در تابستان 67 را ببینید.
www.dw-world.de

3- مصاحبه آقای نبوی با رادیو فرانسه را می توانید در لینک زیر ببینید
www.rfi.fr همانجا